αγροτική μεταρρύθμιση

Οργανικό σύνολο νομοθετικών και διοικητικών μέτρων, με τα οποία τροποποιείται η κατανομή και η διάρθρωση της έγγειας ιδιοκτησίας, με σκοπό τη βελτίωση της θέσης των αγροτών, την επίλυση των προβλημάτων ανεργίας ή υποαπασχόλησης στις αγροτικές περιοχές και τη βελτίωση της παραγωγικότητας στη γεωργία. Τα κοινωνικά προβλήματα που προέκυψαν σε όλες σχεδόν τις χώρες τις τελευταίες δεκαετίες έκαναν απαραίτητη την ολοένα και μεγαλύτερη επέμβαση της κρατικής εξουσίας στην οικονομική ζωή, με σκοπό να κινητοποιηθούν και να χρησιμοποιηθούν με τον πιο ορθολογικό τρόπο όλοι οι διαθέσιμοι πόροι. Έτσι, έπαψε να αναγνωρίζεται στον ιδιοκτήτη μεγάλων αγροτικών εκτάσεων το δικαίωμα να αφήνει ακαλλιέργητο το μεγαλύτερο μέρος τους, επειδή με αυτόν τον τρόπο αφαιρούσε από το σύνολο ένα ποσοστό εισοδήματος κι απέφευγε να χρησιμοποιήσει εργατικό δυναμικό που έμενε άνεργο. Αλλά την επέμβαση του κράτους προκάλεσε και ένας άλλος λόγος: η ολοένα μεγαλύτερη δυσαναλογία μεταξύ αγροτικών εισοδημάτων και εισοδημάτων άλλης φύσης (βιομηχανικών και εμπορικών). Και το γεγονός αυτό αποκτά ιδιαίτερη σημασία, επειδή το πρόβλημα της φτώχειας στην ύπαιθρο αφορά πολύ συχνά περισσότερο από τον μισό πληθυσμό μιας χώρας. Οι κυριότερες προσπάθειες α.μ. έγιναν αμέσως μετά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο, όταν είχε γίνει πια φανερό ότι από την επίλυση του αγροτικού ζητήματος εξαρτάται κατά πρώτο λόγο το ξεπέρασμα της κρίσης τροφίμων και συνεπώς η γενική οικονομική ανασυγκρότηση και εξυγίανση. Σε κάθε πρόγραμμα α.μ. μπορούν να διακριθούν δύο σαφώς καθορισμένες φάσεις: η πρώτη έχει πολιτικοκοινωνικό χαρακτήρα και συνίσταται στο να κατασφαλιστεί η ιδιοκτησία της γης στα χέρια αυτών που την καλλιεργούν· η δεύτερη, τεχνικοοικονομικής φύσης, περιλαμβάνει την αναδιοργάνωση των αγροτικών δραστηριοτήτων και αποβλέπει σε ανάπτυξη της παραγωγικότητας, που την επιδιώκει με τη συνένωση υπερβολικά μικρών κτημάτων σε ισχυρότερες μονάδες γεωργικής εκμετάλλευσης. Η α. μ. πραγματοποιήθηκε στις διάφορες χώρες με τρόπους πολύ διαφορετικούς, ανάλογους με τις ειδικές συνθήκες του περιβάλλοντος και με τις πολιτικές αντιλήψεις των ηγετικών τάξεων. Έτσι, σε μερικά κράτη πήρε τη μορφή ριζικής ανατροπής της νομικής τάξης που προϋπήρχε (κατάσχεση και εθνικοποίηση της ιδιοκτησίας), ενώ σε άλλα έγινε στα πλαίσια της νομικής τάξης που υπήρχε (απαλλοτρίωση και καταβολή αποζημίωσης στους αρχικούς ιδιοκτήτες). Στα τελευταία αυτά, ωστόσο, το αγροτικό ζήτημα δεν έχει ολοκληρωτικά ακόμα επιλυθεί και η ατομική ιδιοκτησία επιβιώνει με διάφορες μορφές. Η ανακατανομή της έγγειας ιδιοκτησίας αποτέλεσε παντού την πρώτη πράξη της α.μ. και χωρίς αμφιβολία είχε θεμελιώδη σημασία για τη βελτίωση των όρων διαβίωσης των ανθρώπων που απασχολούνταν στον αγροτικό τομέα της οικονομίας. Μόνη όμως η ανακατανομή της ιδιοκτησίας δεν θα είχε οικονομικά αποτελέσματα, αν το κράτος δεν είχε προβλέψει να βοηθήσει ύστερα τους νέους ιδιοκτήτες, με διευκολύνσεις στους τομείς της χρηματοδότησης, της φορολογίας και της κοινωνικής αντίληψης. Έτσι, το έργο της α.μ. το ακολουθεί ένα άλλο: η λεγόμενη ολοκληρωτική αξιοποίηση, η οποία αποβλέπει στη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης και περιβάλλοντος, που είναι απαραίτητες για την ορθολογική εκμετάλλευση των πλουτοπαραγωγικών πηγών της γης. Αυτό πραγματοποιείται αρχικά με έργα υποδομής (δρόμοι, αρδευτικά έργα κλπ.)και με πιστωτικές διευκολύνσεις, ώστε οι νέοι ιδιοκτήτες να αποκτήσουν τα απαραίτητα κεφάλαια για την καλλιέργεια και τη βελτίωση των κτημάτων. Μια άλλη πλευρά της α.μ. είναι η ενθάρρυνση συνεταιριστικών μορφών οργάνωσης μεταξύ των νέων κληρούχων, με σκοπό να διευκολυνθεί η εγκατάστασή τους και η συνεργασία μεταξύ των διαφόρων ατομικών επιχειρήσεων στην παραγωγή και στη διάθεση των προϊόντων της γης. Ιδιαίτερα μεγάλες τριβές έχουν προκαλέσει κατά τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα οι προσπάθειες α.μ., στα πλαίσια της γενικότερης πολιτικής σύγκλισης με τις άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης.